દૂધનું વિપુલ ઉત્પાદન છતા ભારત ડેરી પ્રોડકટસની નિકાસમાં છેલ્લી પાટલીએ

            
રીજિયોનલ કોમ્પ્રિહેન્સિવ ઈકોનોમિક પાર્ટનરશિપ (આરસીઈપી)ના વર્તમાન સ્વરૂપને નહીં સ્વીકારવાનો ભારતનો નિર્ણય દેશના ડેરી ઉદ્યોગ માટે મોટી સાંત્વનારૂપ રહ્યો છે. જો આ કરાર થયા હોત તો ન્યુઝીલેન્ડ તથા ઓસ્ટ્રેલિયા ખાતેથી ભારતમાં ડેરી પ્રોડકટસની નદીઓ વહેવાની શરૂ થઈ ગઈ હોત જે દેશના ડેરી ક્ષેત્ર જે  ખેડૂતો દ્વારા સહકારી ક્ષેત્ર ધોરણે વિકસાવાયો છે તેને ગંભીર અસર પડવાનો ભય હતો. 

દેશના ઓટો તથા ડેરી ઉદ્યોગને રક્ષણ આપવા ભારતની કેટલીક શરતોને આરસીઈપીના પંદર સભ્યોએ સ્વીકારવાનું ટાળ્યું છે. કોઈ કિસ્સામાં આયાતમાં નિશ્ચિત મર્યાદાથી વધારો થઈ જાય તો તેવા સમયે ટેરિફમાં આપોઆપ વધારો કરવાની ભારતની મુખ્ય શરત હતી. આ ઉપરાંત ભારતના સેવા ક્ષેત્રની નિકાસ માટે બજાર જોડાણ પણ માગવામાં આવ્યા હતા. આ શરતોનો સ્વીકાર ન થતા ભારતે વિશ્વના સૌથી મોટા એવા રીજિયોનલ ટ્રેડ એગ્રીમેન્ટમાંથી પીછેહઠ કરવી પડી  છે. 

નિકાસ મોરચે સ્પર્ધાત્મકતાના અભાવને કારણે   વિદેશ વેપાર કરારો મારફત ભારત વિદેશ વેપાર મેળવવામાં અવરોધનો સામનો કરી રહ્યું છે. આવી સ્થિતિમાં ભારતે જો ૨૦૨૪ સુધીમાં  પાંચ ટ્રિલિયનના અર્થતંત્ર બનવું હશે તો તેણે તેના ડેરી તથા કૃષિ સહિતના પ્રોડકટસ  તથા સેવાઓને નિકાસ બજારમાં ટકી શકે તેવા બનાવવા પડશે અને વિદેશ વેપાર કરારમાં જોડાવું પડશે. આમ થશે તો જ દેશના નાના ખેડૂતોની આવકમાં સ્થિર વધારો કરાવી શકાશે.

સફેદ ક્રાંતિને કારણે ભારત આજે વિશ્વમાં દૂધનો મોટો ઉત્પાદક દેશ બની શકયો છે. ૨૦૧૭-૧૮માં ૧૭.૬૦ કરોડ ટન દૂધના ઉત્પાદન સાથે ભારતે દૂધના વૈશ્વિક ઉત્પાદનમાં ૨૦ ટકા હિસ્સો હાંસલ  કર્યો હતો. પરંતુ આની સામે ડેરી પ્રોડકટસની નિકાસના આંક ખાસ પ્રોત્સાહક જોવા મળતા નથી. ૨૦૧૮માં ડેરી પ્રોડકટસની વૈશ્વિક નિકાસનો આંક ૭૪૫૧.૯૬ કરોડ ડોલર રહ્યો હતો જેમાં ૧૯.૭૨ કરોડ ડોલર સાથે ભારતના ડેરી પ્રોડકટસનો નિકાસ હિસ્સો વૈશ્વિક સ્તરે માત્ર ૦.૨૬ ટકા જ રહ્યો હતો. આમ ડેરી પ્રોડકટસની વૈશ્વિક નિકાસમાં ભારતની રેન્ક ૩૮મી રહી હતી. 

૨૦૧૮માં ૯૪૫.૯૦ કરોડ ડોલર સાથે જર્મની ડેરી પ્રોડકટસનો સૌથી મોટો નિકાસકાર દેશ રહ્યો હતો. આરસીઈપીના સભ્ય દેશો ન્યુઝીલેન્ડનો આ આંક ૮૮૬.૫૪ કરોડ ડોલર અને ઓસ્ટ્રેલિયાનો ૧૮૯.૬૧ કરોડ ડોલર રહ્યો હતો. 

દેશમાં ૧.૬૦ કરોડ નાના દૂધ ઉત્પાદકો છે જે દેશભરમાં પથરાયેલી ૧.૮૬ લાખ જેટલી સહકારીઓને દૂધનો પૂરવઠો કરે છે. દૂધના આ વ્યવસાયને કારણે ભારતના લાખો પરિવારોને જીવનનિર્વાહનું માધ્યમ મળી રહે છે. જો કે ભારતના ડેરી ઉદ્યોગનો ૮૦ ટકા હિસ્સો અસંગઠીત રીતે કામ કરે છે. અસગંઠીત રીતે થતા દૂધના વેપારમાં અને બનાવાતા પ્રોડકસની ખાસ ગુણવત્તા જોવા મળતી નથી. નબળ ીગુણવત્તાને કારણે પણ ડેરી પ્રોડકટસની નિકાસમાં ભારતને અપેક્ષિત સફળતા મળતી નથી. 

દેશમાં કાર્યરત સહકારી ડેરી ઉદ્યોગમાં વૈશ્વિક સ્તરના આધુનિકીકરણ મારફત ભારતના ડેરી પ્રોડકટસને વિશ્વ બજારમાં સ્પર્ધાત્મક બનાવી શકાય છે. ભારતના ડેરી પ્રોડકટસ વૈશ્વિક પ્રોડકટસ ખાસ કરીને ન્યુઝીલેન્ડ તથા ઓસ્ટ્રેલિયાના ડેરી પ્રોડકટસ સાથે સ્પર્ધા કરી શકે એમ નહીં હોવાને કારણે જ આ આરસીઈપી હેઠળ વેપાર કરાર કરવામાં ન આવે તેવી ડેરી ઉદ્યોગ તરફથી જોરદાર દલીલ કરવામાં આવી હતી. હાલમાં આ દેશો ખાતેથી ડેરી પ્રોડકટસની આયાત ઘણી જ ઓછી છે.

૨૦૧૮-૧૯ના વર્ષમાં ભારત આ દેશો સાથે વેપાર પુરાંત ધરાવી હતી. ભારતે જો આરસીઈપીમાં જોડાઈને વેપાર કરાર કર્યા હોત તો આવનારા વર્ષોમાં આ દેશો સાથે આપણે વેપાર ખાધ ધરાવતા દેશ બની જવાની શકયતા રહેલી હતી. ન્યુઝીલેન્ડ તેના ૯૫ ટકા ડેરી પ્રોડકટસની નિકાસ કરે છે. અમેરિકા, યુઝીલેન્ડ, ઓસ્ટ્રેલિયા  જેવા દેશોમાં દૂધનું જંગી ઉત્પાદન થાય છે અને માગ કરતા પૂરવઠો વધુ રહે છે, ત્યારે આ દેશો પોતાના  ડેરી ઉત્પાદનની નિકાસ વધારવા આરસીઈપી માર્ગનો ઉપયોગ કરવા  પ્રયાસ  કરે તે સમજી શકાય એમ છે.

૧૯૫૦ના દાયકામાં ભારત દૂધની અછત ધરાવતો દેશ હતો અને પોતાની દૂધની આવશ્યકતા આયાત દ્વારા પૂરી કરાતી હતી. ૧૯૭૦ના દાયકામાં ભારતે પોતાના દૂધ ઉત્પાદનમાં વધારો કરવા કરેલી ક્રાંતિથી તે આજે દૂધ તથા દૂગ્ધજન્ય પદાર્થોનો મોટો ઉત્પાદક દેશ બની રહ્યો છે. ૨૦૩૩ સુધીમાં વિશ્વમાં ઉત્પાદિત થનારા કુલ દૂધ ઉત્પાદનમાં ભારતનો હિસ્સો ૩૦ ટકા જેટલો હશે.

નીતિ આયોગના અંદાજ પ્રમાણે ૨૦૩૩-૩૪ સુધીમાં દૂધની કુલ માગ ૨૯.૨૦ કરોડ ટન આસપાસ રહેશે જ્યારે પૂરવઠો ૩૩ કરોડ ટન હશે આવી સ્થિતિમાં ભારતમાંથી ડેરી પ્રોડકટસની નિકાસ વધારવી હશે તો, રાજ્ય સરકારોના સહયોગ સાથે ડેરી એકસપોર્ટ ઝોન્સના વિકાસની આજે તાતી જરૂર છે. દેશમાં અનેક રાજ્યો જેમ કે ઉત્તર પ્રદેશ, ગુજરાત, રાજસ્થાન, પંજાબ, હરિયાણા શ્વેત ક્રાંતિ માટે સજ્જ છે. 

આવા પ્રકારના ઝોન્સમાં ડેરી પ્રોડકટસના ઉત્પાદકો કોલ્ડ ચેઈન, ચિલીંગ પ્લાન્ટસ, પ્રોસેસિંગ ફેસિલિટીસ, આર એન્ડ ડી વ્યવસ્થા, લોજિસ્ટિકસ  જેવી માળખાકીય સુવિધા ઉપલબ્ધ બની શકશે.  સહકારી, ખાનગી તથા મલ્ટીનેશનલ ક્ષેત્રના ડેરી પ્રોડયૂસર્સને આ ઝોન્સમાં ઉત્પાદન એકમો ઊભા કરવા પ્રોેત્સાહન પૂરા પાડવા રહ્યા. ભારે પરિશ્રમ પછી ભારતના પશુપાલકોને તેમના દૂધના વેપાર મારફત સારી કમાણી થવાની શરૂ થઈ છે.  

દેશના પશુપાલકોને રક્ષણ આપવા ભારતમાં આયાત થતાં વેલ્યુ એડેડ ડેરી પ્રોડકટસ પર ૬૫ ટકા જેટલી ડયૂટી વસૂલવામાં આવે છે.  ઓસ્ટ્રેલિયા જેવા કેટલાક દેશો તો એવા છે જેણે ડેરી પ્રોડકટસની આયાત પર સખત ધોરણો લાગુ કર્યા છે. ખેડૂતોની આવક બમણી કરવાની યોજના  છે ત્યારે ડેરી પ્રોડકટસ માટે કોઈપણ મુકત વેપાર કરાર ભારતના ખેડૂતો માટે આવક વધવાનું  તો દૂર તેમાં ઘટાડો થવા લાગશે જેને અટકાવવાનું મુશકેલ બની જશે એ સરકાર સારી પેઠે સમજી ગઈ હોવાનું હાલ પૂરતું જણાય છે.
Taken on: December 15, 2019
Tags:
Magazine
દૂધનું
ઉત્પાદન
છતા
ભારત
ડેરી
પ્રોડકટસની
નિકાસમાં
છેલ્લી
પાટલીએ « less
Stats: 18 views
go back
Link to this photo view:
Link to this photo large view: